Tonyukuk (646? – 726), Türk milletinin yetiştirdiği en önemli devlet adamlarının biridir. 2. Kök Türk Kağanlığındaki ilk üç kağana (İlteriş Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan) Yabguluk yapmıştır. (Yabgu, eski Türk devletlerinde hükümdar anlamında kullanılan bir unvan.)

Tonyukuk’un ileri görüşlülüğü ve dehâsı sayesinde Türkler, O’nun döneminde en görkemli zamanlarını yaşarlar.

Tunyukuk’un doğum tarihi hakkında kesin olarak bilinmemektedir. Kendi kitabesinde Çin’de dünyaya geldiğini söyler. Bu nedenle bazı tarihçiler onun Çinli olup olmadığı üzerine tartışırlar. Ancak 1. Kök Türk Kağanlığı sona erdiğinde Türklerin Aşina boyundan gelen Tonyukuk’un ataları Çin’in kuzeyine yerleşirler. Bu nedenle aslı Türk olan Tonyukuk da burada doğup büyümüş ve Çin’de eğitim görmüştür.

Tunyukuk’un kendi yazdırdığı kitabesinde; güçlü ve cesur kağanı ile beraber düşmanlarını nasıl yendiklerini anlatır.  Çünkü Tonyukuk’un hayatı bilgeliğinin yanında savaşlarla da geçmiştir. Yapılan birçok seferlerde Tunyukuk ip göğüsler. Bunlardan biri de 709’da Çin, On Ok ve Kırgızların, Kök Türk Devletine karşı birleştiği savaştır.

Tunyukuk, üstün dehası ile bir savaş plânı yapar. Olumsuz kış şartlarına ve karşı tarafın sayıca çoğunlukta olmasına rağmen Kök Türk ordusu, savaşı kazanır.

Sahada kaybetmeyen Bilge Kağan, zaferin sadece savaşlarla kazanılmadığının farkındadır. Bu nedenle devlet içindeki huzuru temin edip, Çin’e sığınan bazı Türk ileri gelenlerinin tekrar başkent Ötüken’e dönmelerini sağlar. Böylece birlik beraberliğin yanında devletin gelişimi için büyük bir adım atmış olur. Daha sonra Çin’e saldırı planları hazırlar. Bilge Kağan’a Tonyukuk: “Henüz devletin yeterince güölenmediğini, Çin’in kurnaz olduğunu, askerlerin yorgun olduğunu bu nedenle barışa ihtiyaç duyulduğunu” söyler. Böylece Bilge Kağan, Çin’e savaş açmaktan vazgeçer. Bu olay Tonyukuk’un devlet idarisindeki önemini ortaya koyar.

Aynca Tonyukuk, Bilge Kağan’ın Türk ülkesinde Budist mabetlerinin yaygınlaştırılması fikrine de karşı çıkar. Türklerin Budizme yönelmesinin de önünü keser. Çünkü Budizm’in, konar-göçer asker Türklerin karakterini yok edeceğini bilir. Bilge Kağan da onun bu fikirlerini kabul eder.

Büyük devlet adamı Tonyukuk, ölmeden önce bugün Moğolistan’ın Nalayh bölgesinde,
kendi adına iki parça taştan meydana gelen bir yazıt diktirdi.

Yazıtta hayatı boyunca yaptıklarını şu cümlelerle özetler: “İşi gücü çevirdim. Büyük ordular gönderdim. Kontrol noktalarını çoğalttım. Baskın yapılacak düşmanı getirirdim. Kağanıma asker yollattırırdım. Tanının iradesiyle Türk’e düşman getirmedim. İlteriş Kağan ve ben, kazanmasak millet yok olacaktı. Kazandığımız için üke yine devlet oldu. Halk yine millet oldu.”

İşte bu yazıtla Tonyukuk arkasında Türk tarihi açısından da büyük bir kaynak bırakarak göç eder. Ruhu şad olsun!